متن پیشرو بازخوانی یک پژوهش کیفی، در استخراج و دسته بندی روایات طبی کتاب «الکافی» است. این پژوهش توسط جناب آقای رضا ایلخانی و سرکار خانم زهره قاضی مرادی نگارش شده است.

میتوانید با کلیک کردن بر روی عنوان مقاله (استخراج و دسته بنذی روایات طبی کتاب الکافی، بر اساس اعتبار سنذی) آن را به صورت کامل دریافت نمایید.

در این مقال ما به بخشی از این پژوهش پرداخته ایم تا با نگاهی دوباره به این دست پژوهش ها گامی برای احیای میراث معتبر حدیثی شیعه در علم طب برداشته باشیم. پژوهش حاضر با مبنای علم رجال نگاشته شده است، لذا لازم به ذکر است که مبانی موسسه فقه الطب، طبنا در اعتبارسنجی کتب طبی، به هیچ عنوان علم رجال نبوده و اساسا این موسسه برای این دانش جایگاه اعتبارسنجی قائل نیست. کشف اعتبار صدور روایات، باید همان مبنای قدمای امامیه باشد که با مبنای «کتاب محوری» احادیث را بررسی می نمودند. برای آشنایی با این مبنا می توانید به مقاله «اعتبارسنجی احادیث طبی» نوشته حجت الاسلام امیری، مدیر موسسه طبنا مراجعه فرمایید.

جهت حصول اطمینان برای عزیزانی که به علم رجال به عنوان اعتبار سنجی نگاه میکنند و همچنین از باب رجوع به مقبولات طرفین، این پژوهش عرضه شده است. توجه شما را به مقاله (استخراج و دسته بنذی روایات طبی کتاب الکافی، بر اساس اعتبار سنذی) جلب میکنیم:

بسم الله الرحمن الرحیم

... بر اساس نظریه ای رایج، علم طب از جانب خداوند ایجاد شده است. اینکه چگونه عقل انسان با امکانات ابتدایی و نیز نبودن آزمایشگاه توانسته بسیاری از افعال و خواص جمادات و نباتات و حیوانات را در بیش از هزار سال قبل توضیح داده و این منابع را طی صدها سال برای حفظ سلامتی و درمان مورد استفاده بشر قرار بدهد، سوالی است که برای پاسخ دادن به آن این نظریه باید پذیرفته شود. بر اساس اعتقادات شیعیان اثنی عشری، چهارده معصوم از هر گناه و خطایی، در گفتار و عمل، مصون بوده اند. بخشی از گفتار ائمه (عليه السلام)، دستورات و توصیه هایی در خصوص حفظ سلامت و درمان است که برخی از آنها در هیچ منبع طب سنتی یافت نمی شود.

یکی از مشکلات بهره برداری از احادیث، حصول اطمینان از صدور حدیث از معصوم علیه السلام است. چنانچه اطمینان حاصل شود که حديث طبی مورد مطالعه، از معصوم علیه السلام است، به بهره گیری از آن در طب، بسیار نزدیک شده ایم. در علوم منقول، همچون علم الحديث، بیان مطلب علمی نیاز به ذکر منبع دارد؛ به گونه ای که ذکر مطلب بدون استنادات لازم، از اعتبار چندانی برخوردار نیست. شیعه، چهار منبع حدیثی معتبر دارد که از آنها تحت عنوان (كتب اربعه) نام برده می شود.

یکی از آنها کتاب شریف (الکافی)، اثر ثقة الاسلام کلینی (۲۵۰-۳۲۹ ه ق) است. کلینی، عالم برجسته جهان شیعه، بی نیاز از توصیف، و مشهور تر از آن است که ستوده شود. (شیخ مفید) در شرح عقاید صدوق، کتاب (كافی) را ارزشمند ترین و مفید ترین کتاب شیعه معرفی می کند. (علامه مجلسی در ابتدای کتاب (مرآة العقول في شرح اخبار آل الرسول)، که یکی از شروح مهم كتاب (كافی) است، مینویسد: (كافی)، صحیح ترین، جامع ترین، نیکوترین و بزرگ ترین اصل و نوشته ی شیعه است. اهمیت کتاب کافی، صرف نظر از جلالت شأن نویسنده، و جامعیت کتاب، برخورداری از ویژگی منحصر به فردی چون تقدم زمان نگارش کتاب نسبت به دیگر کتب اربعه است.

در کتاب کافی، برخی روایات با دو یا سه واسطه از معصوم علیه السلام نقل شده اند. با توجه به مستند بودن اکثر روایات (کتاب کافی)، استخراج احادیث طبی این کتاب و بررسی سندیت آنها از اهمیت ویژه ای برخوردار است. از سوی دیگر، مرحوم کلینی (۲۵۰-۳۲۹ هق)، با طبری (۱۹۲-۲۴۷ هق) صاحب فردوس الحکمه، رازی (۲۵۱-۳۱۳ هق)، على بن عباس مجوسی اهوازی (۳۱۸ یا ۳۳۸ - ۳۸۴ هق) مؤلف «کامل الصناعة الطبية»، که از اطباء و حکمای بزرگ اسلام بوده و ارکان طب قدیم را تشکیل می دهند، معاصر بوده است.

اهداف این پژوهش

استخراج احادیث طبی کتاب شریف (الکافی)، تعیین تعداد آنها، بررسی میزان اعتبار (وثوق سندی) روایات طبی و نیز دسته بندی آنها می باشد. همچنین از دیگر اهداف این پژوهش، به انجام رساندن مطالعات کار آزمایی بالینی و غیر آن با استفاده از نتایج این تحقیق، به منظور کشف رموز این دستورات در زمینه های بهداشتی و یا درمانی، و نیز تقویت مفاد احادیث طبی ضعیف به کمک مقایسه آنها با احادیث قوی هم مضمون(در صورت موجود بودن) است. یافته ها از مجموع ۱۶۱۹۹ روایت سه کتاب (کافی) (یعنی اصول کافی، فروع کافی و روضه کافی)، ۲۲۳۳ روایت طبی (حدود ۱۴٪ از کل کتاب) از ابواب مختلف آن استخراج گردید که شرح آن بدین قرار است:

- اصول کافی: کتابی دو جلدی است شامل احادیث اعتقادی و اخلاقی جلد اول آن که دربردارنده کتاب (مبحث) العقل و الجهل، کتاب فضل العلم، كتاب التوحید و کتاب الحجه است، ۸ روایت طبی دارد. جلد دوم که شامل کتاب الایمان و الكفر، کتاب الدعاء، کتاب فضل القرآن، وكتاب العشره است، ۷ روایت طبی دارد. در مجموع از کتاب اصول کافی، ۱۵ روایت طبی استخراج شد.

- فروع کافی: کتابی است پنج جلدی، شامل مجلدات سوم تا هفتم كتاب الكافي. فروع کافی شامل احادیث فقهی است. در جلد سوم، کتاب الطهاره، کتاب الحیض، کتاب الجنائز، کتاب الصلاة، و كتاب الزكاه گنجانده شده، که دارای ۳۰۲ روایت طبی است. در جلد چهارم، تتمه کتاب الزكاه كتاب الصيام (روزه)، و کتاب الحج آمده که در آن ۶۵ روایت طبی موجود است. جلد پنجم مشتمل بر کتاب الجهاد، کتاب المعيشه، و کتاب النکاح است که ۱۰۳ روایت طبی دارد. جلد ششم که دربردارنده کتاب العقيقه، کتاب الطلاق، کتاب العتق (بردگی) و التدبير و الكتابة، کتاب الصید، کتاب الذبائح، كتاب الاطعمه، کتاب الاشربه (نوشیدنی ها)، کتاب الزي و التجمل و المروءه، و کتاب الدواجن (حیوانات اهلی) است، مجموعا ۱۶۴۸ روایت طبی دارد. در جلد هفتم نیز کتاب های الوصايا، المواريث، الحدود، الديات، الشهادات، القضاء و الاحکام، الایمان (سوگندها) و النذور و الكفارات، گنجانده شده که در آن ۴۵ روایت طبی موجود است. در مجموع از کتاب فروع کافی، ۲۱۶۳ روایت طبی استخراج شد.

-روضه کافی: کتابی است تک جلدی، که شامل خطب و مواعظ ائمه معصومین (علیه السلام) و برخی وقایع تاریخی است. در این کتاب ۵۵ روایت طبی موجود است. در تحقیق حاضر روایاتی در خصوص طب جسمانی استخراج شده است و لذا در آن به روایاتی که به عوامل معنوی همچون قرآن، ذکر، دعا و صدقه در پیشگیری یا درمان برخی بیماریها اشاره کرده، پرداخته نشده است.

نتیجه پژوهش:

از ۲۲۳۳ روایت طبی استخراج شده، ۸۹۱ روایت صحیح، ۳۸۱ روایت موثق و ۹۶۱ روایت ضعیف ارزیابی شد. علمای علم حدیث در مقام عمل تفاوتی بین احادیث صحیح و موثق قائل نیستند. در مجموع نتایج این تحقیق حکایت از آن دارد که از ۲۲۳۳ حديث طبی کتاب کافی، سند ۱۲۷۲ حدیث، صحیح یا موثق و سند ۹۶۱ حدیث، ضعیف می باشد.

به عبارت دیگر، حدود ۴۰ درصد احادیث طبی کافی، از سند ضعیفی برخوردارند. بنابر تحقیق حاضر، امکان ضعیف و غیر قابل اعتماد بودن اکثر روایات طبی کتاب کافی گمان باطلی بوده، بیشتر روایات طبی آن، حدود ۶۰٪، از جمله صحیح یا موثق می باشند. لذا شایسته است دستکم پیرامون روایات صحیح و موثق طبی، مطالعاتی از نوع کارآزمایی بالینی و غیر آن، صورت گیرد تا با اطمینان در امور بالینی مورد استفاده قرار گیرد. گاهی اعتبار روایت، چنانچه در تحقیق حاضر نیز لحاظ گردید، وابسته به اعتبار سند و اثبات وثاقت (اعتماد به) راویان آن است. در این صورت ثمره عملی آن، عمل نمودن به روایات صحیح، حسن و موثق، و نیز عدم پذیرش احادیث ضعیف است. حال آنکه بین صحت سندی و حجیت احادیث طبی رابطهی تساوی برقرار نیست؛ به عبارت حجیت حدیث، صرفا وابسته به صحت سند آن نبوده و احادیث ضعیف فاقد اعتبار نمی باشند.

بررسی سند، تنها یکی از راه های اعتماد به روایت است، با این حال در مقام عمل باید شواهد و قرائن دیگری را نیز در نظر گرفت. چه بسا راویان حدیثی همه ثقه (مورد اعتماد) باشند، اما حديث، يقينا نادرست بوده، و راوی ثقه در نقل آن، تسامح کرده باشد؛ همانطور که ممکن است درباره راوی یا راویان حدیثی ضعیف، ویژگیهای مثبتی همچون ثقه، عدل و ... نرسیده باشد، اما انسان يقين کند که روایت از امام (علیه السلام) صادر شده است. بر این اساس بسیاری از فقیهان و محدثان، احادیث ضعیف مربوط به آداب و بانن، مواعظ، اخلاق، تاریخ و برخی از موضوعات حلبی را به واسطه قرینه های تایید کننده متن و نیز فراوانی این احادیث حجت می شمردند.